Korzystanie z obrazów z Internetu i dzieł stworzonych przez AI w instytucjach kultury – ryzyka prawne i naruszenie praw autorskich
W dobie Internetu instytucje kultury mają dostęp do ogromnej liczby obrazów, zdjęć, grafik i innych utworów wizualnych, które mogą wzbogacić ich wystawy, publikacje czy materiały edukacyjne. Jednak korzystanie z takich zasobów wiąże się z istotnym ryzykiem naruszenia praw autorskich, szczególnie w przypadku, gdy pochodzą one z niewiadomego źródła lub zostały stworzone przez sztuczną inteligencję. Jakie ryzyka wiążą się z tymi praktykami i jakie zasady powinny przyjąć instytucje kultury, aby uniknąć problemów prawnych?
1. Korzystanie z obrazów z Internetu o nieznanym źródle – ryzyko naruszenia praw autorskich
Z łatwością można znaleźć obrazy w Internecie, które wydają się być dostępne do swobodnego wykorzystania.
Często jednak nie jesteśmy świadomi, że wiele z tych materiałów jest objętych prawami autorskimi, a ich użycie bez zgody właściciela praw może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych. Ryzyko naruszenia prawa autorskiego związane z korzystaniem z takich obrazów obejmuje:
a) Brak identyfikacji właściciela praw autorskich
Obrazy dostępne w Internecie, nawet te, które nie zawierają oznaczeń, mogą być objęte ochroną prawnoautorską. W przypadku obrazów, których właściciel praw autorskich nie jest znany, instytucje kultury mogą narazić się na:
• Problemy związane z identyfikacją praw autorskich – wiele materiałów w Internecie jest rozpowszechnianych w sposób, który utrudnia ustalenie ich właściciela. To stwarza zagrożenie dla instytucji kultury, które nie podejmują odpowiednich działań w celu weryfikacji statusu prawnego obrazu.
• Odpowiedzialność za naruszenie praw do wizerunku – w przypadku obrazów zawierających wizerunki osób, bez zgody osoby przedstawionej, instytucje mogą narazić się na roszczenia z tytułu naruszenia prawa do wizerunku.
b) Jak unikać naruszeń?
• Weryfikacja źródła obrazu – instytucje powinny korzystać z obrazów pochodzących z wiarygodnych źródeł, np. banków zdjęć, baz licencji Creative Commons, które jasno określają zasady korzystania. Warto zawsze zapoznać się z warunkami danej licencji, w szczególności jeśli wykorzystanie będzie miało charakter komercyjny.
• Uzyskanie zgody właściciela praw – przed wykorzystaniem materiału, zawsze należy skontaktować się z właścicielem praw autorskich i uzyskać odpowiednią licencję, w tym precyzyjnie określić zakres korzystania z utworu.
2. Dzieła stworzone przez sztuczną inteligencję – kto jest właścicielem praw autorskich?
Coraz częściej instytucje kultury korzystają z technologii sztucznej inteligencji (AI) do tworzenia dzieł sztuki, grafik czy innych materiałów wizualnych. AI może generować obrazy, ale problematyczne jest przypisanie praw autorskich do takich dzieł. W przypadku tworzenia przez AI, nie ma na ten moment jednoznacznych przepisów, które regulowałyby, kto jest właścicielem praw do takich utworów. To rodzi istotne pytania prawne:
a) Kto jest właścicielem praw autorskich do dzieł stworzonych przez AI?
Możemy przeanalizować różne warianty, w tym przypadku:
• Twórca systemu AI – w niektórych przypadkach, właścicielem praw do dzieła stworzonego przez AI może być osoba, która zaprogramowała lub wytrenowała algorytm generujący dane dzieło.
• Brak twórcy w tradycyjnym sensie – AI, jako narzędzie, nie jest uznawane za podmiot prawny, a więc nie może być twórcą w sensie prawa autorskiego. Możemy zatem uznać, że to co powstaje nie stanowi utworu w rozumieniu prawa autorskiego, a zatem w ogóle nie mamy osoby twórcy.
• Osoba, która wydała polecenie – za twórcę można byłoby uznać osobę, która wydała polecenie wykonania danej czynności przez AI, jednak wymagałoby to dodatkowej analizy, czy polecenie to zawierało faktycznie elementy twórcze, czy też jednak wszystkie aspekty typowej kreatywności pozostawiono oprogramowaniu.
b) Ryzyka związane z tworzeniem dzieł AI bez wyjaśnienia kwestii prawnych
• Ryzyko naruszenia cudzych praw – algorytmy AI mogą generować dzieła inspirowane lub częściowo wzorowane na już istniejących utworach, co może prowadzić do naruszenia praw autorskich.
• Problemy z rozpowszechnianiem – jeśli instytucja kultury nie ma jasno określonych praw do wykorzystywania dzieł stworzonych przez AI, może narazić się na odpowiedzialność prawną w przypadku komercyjnego rozpowszechniania takich dzieł. Chodzi w szczególności o sytuację, w której korzystamy z tak powstałego utworu w sposób sprzeczny z warunkami udzielonej licencji.
3. Jakie zasady przyjąć, aby uniknąć ryzyka naruszenia praw?
Aby uniknąć naruszenia praw autorskich przy korzystaniu z obrazów z Internetu oraz dzieł stworzonych przez AI, instytucje kultury powinny przestrzegać kilku kluczowych zasad:
• Weryfikacja praw do dzieł – przed wykorzystaniem jakiegokolwiek materiału z Internetu lub stworzonym przez AI należy upewnić się, że instytucja posiada odpowiednie prawa do jego wykorzystania. Może to oznaczać konieczność uzyskania licencji, zgody autora lub nabycia licencji do oprogramowania.
• Przejrzystość źródeł – zawsze warto korzystać z obrazów pochodzących z licencjonowanych źródeł, takich jak banki zdjęć, platformy oferujące materiały na licencjach Creative Commons, gdzie jasno określono zasady wykorzystywania.
• Odpowiedzialność za twórczość AI – instytucje kultury, które korzystają z AI, muszą posiadać regulacje dotyczące własności praw do generowanych dzieł. Należy precyzyjnie określić, czy pracownicy mogą korzystać z tego rodzaju oprogramowań w swojej codziennej pracy oraz czy powinni to i w jaki sposób sygnalizować pracodawcy. Ma to również istotne znaczenie pod kątem nabycia przez pracodawcę praw do tak zwanego utworu pracowniczego.
4. Weryfikacja licencji baz zdjęć i dzieł stworzonych przez AI
Instytucje kultury korzystające z baz zdjęć lub dzieł stworzonych przez sztuczną inteligencję powinny zawsze dokładnie weryfikować licencje związane z tymi zasobami. Wiele platform internetowych, które oferują obrazy lub dzieła stworzone przez AI, umożliwia ich użycie na różnych warunkach licencyjnych. Należy jednak pamiętać, że każda licencja ma swoje specyficzne zasady, a ich nieprzestrzeganie może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych.
a) Rodzaje licencji, na które warto zwrócić uwagę
• Licencje Creative Commons – obiekty te mogą być udostępniane do użytku, ale każda licencja ma inne wymagania, np. konieczność przypisania autorstwa, zakaz użycia komercyjnego czy zakaz modyfikowania dzieła. Instytucje kultury powinny upewnić się, że ich wykorzystanie jest zgodne z warunkami licencji.
• Licencje komercyjne – w przypadku zakupu obrazów lub dzieł stworzonych przez AI, licencja komercyjna może pozwalać na ich użycie w projektach komercyjnych lub publicznych. Ważne jest, aby dokładnie zapoznać się z ograniczeniami takiej licencji, np. co do liczby reprodukcji, sposobu rozpowszechniania lub dalszej edycji materiału.
• Licencje „royalty-free” i „rights-managed” – niektóre zdjęcia z banków zdjęć mogą być udostępniane w ramach licencji „royalty-free”, co oznacza, że po jednorazowej opłacie można je wykorzystać na różnych polach eksploatacji, ale inne licencje, takie jak „rights-managed”, mogą wymagać dodatkowych opłat lub specjalnych zgód na konkretne wykorzystanie.
b) Ryzyka związane z brakiem weryfikacji licencji
• Naruszenie warunków licencji – niewłaściwe wykorzystanie obrazów wbrew licencji (np. użycie komercyjne obrazu oznaczonego jako „non-commercial”) może skutkować roszczeniami od właścicieli praw, a także konsekwencjami finansowymi.
• Wadliwe użycie materiałów z AI – w przypadku dzieł stworzonych przez AI, może się zdarzyć, że platforma oferująca AI-generowane obrazy narzuca ograniczenia dotyczące wykorzystywania tych dzieł w projektach publicznych lub komercyjnych. Niedopatrzenie tych zasad może prowadzić do naruszenia praw autorskich i związanych z nimi roszczeń.
Instytucje kultury powinny przywiązywać dużą wagę do weryfikacji licencji każdego używanego dzieła i zawsze upewniać się, że posiadają prawo do jego wykorzystania na planowanym polu eksploatacji.
Korzystanie z obrazów z Internetu oraz dzieł stworzonych przez sztuczną inteligencję wiąże się z ryzykiem naruszenia praw autorskich oraz innych praw własności intelektualnej. Instytucje kultury muszą zachować szczególną ostrożność, weryfikując źródło materiałów i pozyskując odpowiednie licencje lub zgody. Dobre praktyki w zakresie zarządzania prawami autorskimi pozwalają uniknąć konsekwencji prawnych i wykorzystywać nowoczesne technologie w sposób odpowiedzialny.