Digitalizacja zbiorów w instytucjach kultury – aspekty prawne, które warto znać
Digitalizacja zbiorów to jedno z najważniejszych wyzwań dla muzeów, bibliotek i archiwów. Umożliwia ona nie tylko ochronę cennych dzieł przed zniszczeniem, ale także udostępnianie ich szerszej publiczności w przestrzeni cyfrowej. Jednak cały proces wiąże się z szeregiem kwestii prawnych – w szczególności dotyczących praw autorskich. Jakie dzieła można digitalizować bez ograniczeń? Jak zgodnie z prawem udostępniać cyfrowe zbiory? Oto kluczowe informacje.
1. Digitalizacja a prawa autorskie – na co zwrócić uwagę?
Podstawowym wyzwaniem prawnym przy digitalizacji zbiorów jest ochrona praw autorskich. W Polsce i Unii Europejskiej dzieła są chronione przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a ochrona ta trwa – co do zasady – 70 lat od śmierci twórcy. Oznacza to, że instytucje kultury muszą dokładnie weryfikować status prawny każdego dzieła przed jego digitalizacją i udostępnieniem online.
Najczęstsze problemy to:
• Niejasny status prawny dzieła – np. brak informacji o autorze lub jego dacie śmierci.
• Prawa do dzieła należą do kilku podmiotów – np. w przypadku utworów współautorskich lub dzieł połączonych (np. ilustracje w książkach).
• Prawa autorskie do reprodukcji – nawet jeśli oryginalne dzieło jest w domenie publicznej, to jego nowoczesne fotografie mogą podlegać ochronie prawnoautorskiej (np. zdjęcia dzieł sztuki wykonane przez fotografów, w szczególności dotyczy to obiektów trójwymiarowych)
2. Utwory w domenie publicznej – kiedy można digitalizować bez ograniczeń?
Instytucje kultury mogą swobodnie digitalizować i udostępniać dzieła, które:
✔ Nigdy nie podlegały ochronie prawnoautorskiej – dotyczy to np. dokumentów urzędowych, akt prawnych, decyzji administracyjnych oraz pewnych form sztuki ludowej.
✔ Są w domenie publicznej – czyli dzieła, których autor zmarł przynajmniej 70 lat temu (liczone od 1 stycznia roku następującego po śmierci twórcy, przy czym należy pamiętać, że w niektórych porządkach prawnych ten okres może być dłuższy).
✔ Były pierwotnie udostępnione na licencjach Creative Commons – np. niektóre współczesne publikacje naukowe czy fotografie udostępnione przez autorów na otwartych zasadach.
Ograniczenia prawne w udostępnianiu zdigitalizowanych zbiorów
Instytucje kultury muszą pamiętać, że:
✔ Nawet jeśli dzieło jest w domenie publicznej, nie oznacza to automatycznie prawa do jego komercyjnego wykorzystania – np. reprodukcje dzieł mogą być objęte dodatkowymi regulacjami, przykładowo odrębna regulacja obowiązująca w Polsce dotycząca Fryderyka Szopena czy odrębna regulacja we Włoszech dotycząca Leonarda da Vinci.
✔ Niektóre dzieła, mimo że są w domenie publicznej, mogą podlegać ochronie wynikającej z innych przepisów – np. prawo do wizerunku osób przedstawionych na zdjęciach.
3. Rozpowszechnianie cyfrowych zbiorów – co trzeba wiedzieć?
Po zdigitalizowaniu zbiorów kolejnym krokiem jest ich udostępnienie. Może się to odbywać na różne sposoby, np. poprzez:
• Cyfrowe archiwa i biblioteki (np. POLONA, Europeana)
• Muzea online (np. Google Arts & Culture)
• Serwisy open access (np. Wikimedia Commons)
Digitalizacja a rozpowszechnianie – kluczowa różnica
Warto podkreślić, że sam proces digitalizacji nie zawsze wymaga uzyskania licencji, zwłaszcza jeśli jest on uzasadniony koniecznością zachowania zbiorów w dobrym stanie, ochroną przed degradacją czy zapewnieniem dostępu do dzieł w celach konserwatorskich lub badawczych. W takich uzasadnionych przypadkach instytucje kultury niekiedy mogą tworzyć cyfrowe kopie nawet dzieł objętych ochroną prawnoautorską, pod warunkiem że nie dochodzi do ich publicznego rozpowszechniania.
Jednak rozpowszechnianie cyfrowych wersji dzieł dla nieograniczonego kręgu odbiorców co do zasady wymaga uzyskania licencji lub zgody właściciela praw autorskich. Dotyczy to zwłaszcza:
✔ Utworów, które nadal są chronione prawem autorskim.
✔ Reprodukcji dzieł wykonanych przez fotografów lub inne podmioty, względem których to cyfrowych wizerunków prawa autorskie wziąć mogą trwać.
✔ Dzieł, w których prawo autorskie wygasło, ale istnieją inne ograniczenia przykładowo prawo do wizerunku.
W praktyce oznacza to, że instytucja kultury może digitalizować swoje zbiory na potrzeby wewnętrzne czy konserwatorskie, ale jeśli chce je udostępnić szerokiej publiczności, musi zadbać o odpowiednie licencjonowanie.
4. Jakie licencje stosować przy udostępnianiu zbiorów?
Instytucje kultury mogą same określić zasady korzystania z udostępnionych zdigitalizowanych zbiorów. Popularne modele licencyjne to:
✔ CC0 (Creative Commons Zero) – pełne uwolnienie do domeny publicznej, użytkownicy mogą korzystać z zasobu bez żadnych ograniczeń.
✔ CC BY (Creative Commons Uznanie Autorstwa) – wymaga podania źródła, ale pozwala na swobodne wykorzystanie dzieła.
✔ CC BY-NC (Creative Commons Uznanie Autorstwa – Bez Użytku Komercyjnego) – umożliwia niekomercyjne wykorzystanie, ale zabrania sprzedaży lub innego komercyjnego zastosowania.
Instytucje, które chcą promować swoje zbiory, często wybierają otwarte licencje, aby umożliwić ich jak najszersze wykorzystanie przez edukatorów, badaczy i odbiorców indywidualnych.
Digitalizacja zbiorów w instytucjach kultury niesie ogromne korzyści, ale wymaga także znajomości przepisów prawnych. Najważniejsze kwestie to:
✔ Weryfikacja praw autorskich – przed digitalizacją należy sprawdzić, czy dzieło jest jeszcze chronione.
✔ Korzystanie z zasobów domeny publicznej – utwory, których ochrona wygasła, można swobodnie digitalizować i udostępniać.
✔ Odpowiednie licencjonowanie – instytucja powinna określić, na jakich zasadach inni mogą korzystać z jej zbiorów.
Przemyślane podejście do digitalizacji pozwala instytucjom kultury nie tylko chronić dziedzictwo narodowe, ale także udostępniać je nowym pokoleniom w nowoczesnej, cyfrowej formie.